Istiklal Mahkemeleri yakin tarihimizin en önemli kurumlari arasinda gösterilebilir. Bu mahkemeler hukukcu olmayan kisilere emanet edilmisti. Asker kökenli milletvekillerinin cogunlugu olusturdugu mahkemelerde Mustafa Kemal in istekleri dogrultusunda karar vermek esasti. Durusmalar acik yapilsa da, genellikle hükümler önceden veriliyordu. Mahkeme kararlarinin halk arasinda sanigin idamina, taniklarin bilahare dinlenmesine, bicimde alaya alinmasinin sebebi de, önceden verilmis hükmü mesrulastirmak icin sergilenen gerekce bulma komedyasiydi. Cumhuriyet rejimine ve Mustafa Kemale muhalif olan herkes potansiyel sucluydu ve Istiklal Mahkemelerinde yargilanabilirdi. Mustafa Kemal, bu mahkemeler sayesinde, bütün rakip ve muhaliflerini kolayca tasfiye edebiliyordu; dahasi henüz mahkemeye yolu düsmemis olanlarin yüreklerine korku salma sansina da sahipti. Nitekim Izmir suikastinda suikastinda on yil agir hapis cezasina carptirilan Halis Turgut ve Canpolat Bey, cezaya itirazlarini canlariyla ödemislerdi. Cezalari ayni celse icinde ve hicbirek suclama veya belgeye ihtiyac duyulmadan aninda idama cevrildi ve infaz edildiler.
Istiklal Mahkemelerinin en bilinen örneklerinden Sark Istiklal Mahkemesi ise doguda cikan Seyh Sait Ayaklanmasi sirasinda yakalanan isyancilari yargilamak üzere kuruldu. Ancak mahkeme baska bazi görevleri de üstlenmisti.Dogudaki feodalizmi tasfiye etmek, Islamcilari ve Kürtleri sindirmek, muhalif Istanbul basinini susturmak, Terakkiperver Cumhuriyet Firkasinin sonunu hazirlamak, bu ekstra görevlerden birkaciydi. Elazigdaki Sark Istiklal Mahkemesinde yargilanan Cumhuriyetci Vatan gazetesinin sahibi Ahmet Emin Yalman bu mahkemeyi ... takim takim ölüm cezalarini veren ve hükümlerini hickimseye sormadan, kimseye hesap vermeden, kimseye hesap vermeden yürüten korkunc ihtilal mahkemesi... seklinde tanimliyor.
1923 yilindan sonra insa edilen ulus devletin Kürt halkiyla iliskisinin kopmasina neden olan Seyh Sait hadisesini tam manasiyla kavrayabilmek icin, bugüne kadar inceleme sansina sahip olmadigimiz Istiklal Mahkemesi kayitlarinin en önemli basvuru kaynaklari olduklari biliniyor. Bu kayitlar Seyh Saitin yazismalari gibi, hareketin maksadi ve seyri hakkinda zengin veriler sunan belgeler iceriyor. Mahmut Akyüreklinin konu hakkindaki daha kapsamli bir baska calismasi Gerekce ve Hükümleriyle Sark Istiklal Mahkemesi 1925-1927 adiyla iki cilt halinde Tarih Kulübü Yayinlari tarafindan yayinlandi.
